Βασισμένο στο Βιβλίο “Φάουστ” του Γκαίτε σε μετάφραση Κ. Χατζόπουλου από τις εκδόσεις Εστία
Το έργο του Γκαίτε (2018) θεωρείται ένα κλασικό αριστούργημα το οποίο όμως είναι γραμμένο αιώνες πριν, την περίοδο της Αναγέννησης και ο τρόπος γραφής του σήμερα ίσως δεν έχει πολλά να πει στο ευρύ κοινό. Όπως λέει η Fitzsimmons (2016: 155), παρ’ όλο που η ιστορία του Φάουστ, του ανθρώπου που πούλησε την ψυχή του στο διάβολο παραμένει δημοφιλής, πρέπει να αναρωτηθούμε αν διαβάζει κάποιος τον Φάουστ σήμερα, πέρα από φοιτητές που γράφουν εργασίες στο πανεπιστήμιο.
Ο Φάουστ ως ήρωας είθισται να παρουσιάζεται ως ο άνθρωπος που δεν κατάφερε να απολαύσει τίποτα στη ζωή του και με αντάλλαγμα την παράδοση της ψυχής του στον Μεφιστοφελή, ελπίζει να ζήσει όσα δεν κατάφερε. Παρουσιάζονται μπροστά του όλες οι αμαρτίες, οι επίγειες απολαύσεις και μεταξύ αυτών η ευκαιρία να ξελογιάσει μια γυναίκα και να συνάψει ερωτικές σχέσεις μαζί της. Αφορά το κοινό να ξαναδεί ένα έργο που μεταξύ άλλων έχει μια ξεκάθαρη πατριαρχική οπτική – αν και διαφαίνεται κάποιες φορές μια αμφισβήτηση προς αυτήν – και στο πέρασμα του χρόνου ενδεχομένως όλο και λιγότερο εκφράζει τις γυναίκες; H Donovan (2013: 374) παρατηρεί πως στον Φάουστ, υπάρχει διάχυτος σεξισμός. Δε δίδεται προσοχή στο πώς αντιμετωπίζει η γυναίκα τα γεγονότα. Για άλλη μια φορά το θηλυκό είναι όχημα για την εξέλιξη και τη σωτηρία του αρσενικού, ο οποίος τυγχάνει να είναι και ο πρωταγωνιστής. Το έργο δε μπορεί να αναιρεθεί, ούτε να ισοπεδωθεί. Χρειάζεται όμως να ιδωθεί με ειρωνεία, όπως λέει κι ο Ουμπέρτο Έκο (Σιδηροπούλου, 2021: 26) και ειδικά η θέση και ο ρόλος της Μαργαρίτας σε αυτό.
Πολλοί αναφέρουν πως ο Φάουστ αναφέρεται στη συνύπαρξη και στη μάχη του καλού με το κακό, του γήινου με το θείο, της αμαρτίας με την αγνότητα. Είναι σημαντικό να αναδειχθεί περισσότερο η συνύπαρξη και η αντιπαράθεση άντρα και γυναίκας. Μπορούμε να κρατήσουμε την εποχή του Γκαίτε, τον 19ο αιώνα και επισημαίνοντας το πώς αντιμετωπιζόταν από τους πολλούς η γυναίκα και η τιμή της τότε, θα αναδείξουμε έμμεσα και το τι συμβαίνει σήμερα. Άραγε πόσο αλλιώτικα βλέπουμε τη γυναίκα σήμερα;
Η ιδέα παρουσίασης των σκηνικών στοιχείων βασίζεται σε όσα πρέσβευε ο Edward Gordon Craig περί συμβολικής κι όχι ρεαλιστικής αναπαράστασης, με παράλληλες γραμμές και ορθές γωνίες (Σιδηροπούλου & Χριστοφή, 2021: 9). Σε ένα σκηνικό που έχει τη μορφή σκακιέρας, εξελίσσεται όλη η παράσταση. Το λευκό και το μαύρο χρώμα της σκακιέρας είναι ιδανικά για να εκφράζουν τα δίπολα που κυριαρχούν σε όλο το έργο: Καλό – κακό, Θεός – Διάβολος, έρωτας – ακολασία, αγνότητα – προστυχιά, άντρας – γυναίκα, ζωή – θάνατος. Σε κάθε σκηνή κινούνται ψηφιακά λευκά και μαύρα πιόνια πάνω στη σκακιέρα μεταφέροντας ένα συμβολικό μήνυμα για όσα θα επακολουθήσουν. Για παράδειγμα η Μαργαρίτα είναι η λευκή βασίλισσα στο σκάκι, ο Μεφιστοφελής ο μαύρος ιππότης, ο Φάουστ άλλοτε είναι λευκός κι άλλοτε μαύρος βασιλιάς για να συνειδητοποιούμε την διαρκή πάλη του ανάμεσα σε δύο κόσμους.
Πάνω σε αυτή τη σκακιέρα θα επιχειρηθεί η εξισορρόπηση άντρα και γυναίκας. Αν ο Φάουστ είναι αδιαμφισβήτητα πρωταγωνιστής, τότε και η Μαργαρίτα είναι πρωταγωνίστρια. Είναι σημαντικό να επανορθωθεί ο περιθωριακός, δευτερευούσης σημασίας ρόλος της γυναίκας στο έργο (Μήτσουλα, 2015: 6). Αν το καλοσκεφτούμε τόσο ο Φάουστ όσο και η Μαργαρίτα παλεύουν εξίσου έντονα με τους δαίμονες τους. Ο Φάουστ παλεύει με το alter ego του αφού ο Μεφιστοφελής δε χρειάζεται να ιδωθεί ως πρόσωπο έξω από αυτόν, αλλά ως η πρόκληση στη ζωή του από την οποία ζητά να ελευθερωθεί ενώ παράλληλα υποκύπτει σε αυτήν. Λόγω αυτής της υπαρξιακής του διαμάχης ο Φάουστ άθελα του οδηγεί τη Μαργαρίτα στην καταστροφή, όμως και η ίδια η Μαργαρίτα φαίνεται να επιλέγει τον δικό της τρόπο να ελευθερωθεί και να εξαγνιστεί στο τέλος (Τσαμπούκας, 2016: ΧΧ). Μπορεί ο Γκαίτε να σκιαγραφεί τη Μαργαρίτα ως αθώα κοπέλα που ξελογιάζεται, όμως είναι σημαντικό να φανεί μέσα από την τοποθέτηση της μπροστά και δεξιά στη σκηνή -τη θέση που άλλοι σκηνοθέτες θα έδιναν στον Φάουστ – μέσα από τη σαγηνευτική εμφάνιση της ως φλογερή κοκκινομάλλα – για να μοιάζει πειρασμός, κι ας μην το επέλεξε – και μέσα από τη δυναμική ερμηνεία της ηθοποιού πως η Μαργαρίτα επιλέγει τον έρωτα, δεν παρασύρεται σε αυτόν. Αν αμαρτάνει για την εποχή της, το κάνει συνειδητά και όσο κι αν λοιδορείται μέχρι το τέλος, δεν μετανιώνει για τον έρωτα της (Παρασκευόπουλος, 2011: ΧΧ). Αν ισχύει αυτό που λέει ο Parillo (2005: 38), πως ο Γκαίτε εκτιμούσε τις γυναίκες και πίστευε πως αυτές πάντα δείχνουν τον δρόμο στους άντρες, τότε πρέπει να αναδειχθεί μέχρι το τέλος η γυναίκα – σύμβολο και η απόφαση της να πάει κόντρα στην εποχή της – άρα να μοιάζει πιο οικεία σε εμάς σήμερα – και ο θάνατος της στο τέλος να μοιάζει με τον δικό της τρόπο χειραφέτησης, αφού δε θέλει να επιστρέψει στον έξω κόσμο που δεν την καταλαβαίνει και δε τη σέβεται.
Είναι ξεκάθαρα σκηνοθετική πρόκληση να έχεις ουσιαστικά δύο ήρωες με ισότιμη δυναμική κι αξία όπως ο Φάουστ και η Μαργαρίτα να συνυπάρχουν, ενώ δεν πρέπει να αγνοηθεί και η σημαντικότητα του Μεφιστοφελή στην εξέλιξη των γεγονότων, όχι όμως να επισκιάσει τους δύο πρωταγωνιστές.
Στις σκηνές που θέλουμε να δοθεί προσοχή στην πλευρά της Μαργαρίτας θα εμφανίζεται στη σκακιέρα πάνω – ενίοτε και πάνω στο πιόνι της λευκής βασίλισσας – ένα κρεμασμένο λευκό σεντόνι, το παραδοσιακό αποδεικτικό στοιχείο της παρθενίας της γυναίκας μετά την πρώτη νύχτα γάμου. Το σεντόνι στην αρχή του έργου ξεκινά λευκό και όσο εξελίσσεται ο αδιέξοδος έρωτας Φάουστ – Μαργαρίτας το σεντόνι κοκκινίζει, αναδεικνύοντας τις απόψεις της κοινωνίας για τη δήθεν τιμή της γυναίκας που λερώνεται μέσω του έρωτα, αλλά προοικονομώντας και την εκτέλεση της Μαργαρίτας στο τέλος του έργου.
Ο Μεφιστοφελής μπορεί σε όλο το έργο να φορά μαύρα ρούχα, ενώ ο Φάουστ ανάλογα με τη στάση του κάθε φορά μπορεί να φορά λευκό και μαύρο ταυτόχρονα – αφού είναι αυτός που διαρκώς προσπαθεί να ισορροπήσει στο λευκό και μαύρο της σκακιέρας. Η Μαργαρίτα είναι χρήσιμο να παραμείνει με λευκά για να έρχεται σε αντίθεση με τα κόκκινα μαλλιά και το σεντόνι που κοκκινίζει στο σκηνικό. Ένα κόκκινο μαντήλι περασμένο στο λαιμό της μετά τη δολοφονία του αδερφού της ενδεχομένως προοικονομεί την επικείμενη εκτέλεσή της.
Τέλος, οι φωτισμοί σε κομβικές σκηνές πρέπει να αναδεικνύουν την μάχη φωτός και σκοταδιού, καλού και κακού και να υπογραμμίζουν το πιο σημαντικό πρόσωπο, την πιο σημαντική εξέλιξη κάθε φορά. Με άλλα λόγια, βασικό κομμάτι της σκηνοθεσίας είναι η απόφαση ποιος και τι θα μείνουν στο φως και ποιος και τι θα βρίσκονται στο σκοτάδι.
Κατάλογος Βιβλιογραφικών Αναφορών
Βόλφγκανγκ, Γ. 2018. Φάουστ. Τραγωδία. Μτφ. Χατζόπουλου, Κ. Αθήνα: Εστία.
Donovan, J. 2013. Έξω από το δίχτυ: η φεμινιστική κριτική ως ηθική κριτική, https://student.cc.uoc.gr/ 15 Οκτωβρίου 2021. (https://student.cc.uoc.gr/uploadFiles/177-%CE%9D%CE%95%CE%A6%CE%A6260/J%20Donovan_%20%CE%88%CE%BE%CF%89%20%CE%B1%CF%80%CF%8C%20%CF%84%CE%BF%20%CE%B4%CE%AF%CF%87%CF%84%CF%85.%20%CE%97%20%CF%86%CE%B5%CE%BC%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CF%89%CF%82%20%CE%B7%CE%B8%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE.pdf)
Fitzsimmons, L. 2016. Faust Adaptations from Marlowe to Aboudoma and Markland (Comparative Cultural Studies), Indianna: Purdue University Press.
Μήτσουλα, Β. 2015. Elaine Showalter: « Προς μια φεμινιστική ποιητική». https://www.academia.edu. 20 Οκτωβρίου 2021. (https://www.academia.edu/44671254/%CE%A6%CE%B5%CE%BC%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BA%CF%81%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%B1%CF%80%CF%8C_%CF%84%CE%B7_%CE%B8%CE%B5%CF%89%CF%81%CE%AF%CE%B1_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CF%80%CF%81%CE%AC%CE%BE%CE%B7)
Παρασκευόπουλος, Θ. 2011. Η φρίκη της Μαργαρίτας. https://enthemata.wordpress.com/ 22 Οκτωβρίου 2021. (https://enthemata.wordpress.com/2011/03/20/paraskevopoulos-2/).
Parillo, S. (2005).Acquitting Nietzsche: An Alternative View of his Infamous Misogyny, Episteme: Vol. 16 (5), 34-45. https://digitalcommons.denison.edu/episteme/vol16/iss1/5
Σιδηροπούλου, Α. 2021. Θεατρική Διασκευή. Τηλεσεμινάριο. Λευκωσία: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Σιδηροπούλου, Α. & Χριστοφή, Χ. 2021. Σκηνοθεσία: Ερμηνεία – Σύλληψη. Οδηγός Μελέτης. Λευκωσία: Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Τσαμπούκας, Α. 2016. Φάουστ: Κλείνοντας συμφωνία με τον διάβολο, τη σκοτεινή πλευρά του εαυτού σου. http://skra-punk.com/, 20 Οκτωβρίου 2021. http://skra-punk.com/2016/01/22/faoust-klinontas-symfonia-me-ton-diavolo-ti-skotini-plevra-tou-eaftou-sou/.
